Περί Καθήκοντος

 Πολύ σημαντική είναι για ένα Στωικό Ηγέτη η διάκριση μεταξύ Καθήκοντος και Υποχρέωσης.

Το καθήκον προέρχεται από μέσα μας και διαμορφώνεται από το ποιοι είμαστε εσωτερικά. Αντιθέτως οι υποχρεώσεις προέρχονται από τον εξωτερικό περιβάλλον, δηλαδή μας επιβάλλονται από έξω. Στο ίδιο πνεύμα, το καθήκον δεν είναι το ίδιο με το δικαίωμα. Βλέπετε, το καθήκον εξαράται από εμάς (εφ'υμίν) και όχι το τι οι άλλοι οφείλουν να μου αναγνωρίσουν ή παρέχουν Επομένως το καθήκον είναι να πράττεις "λογικά" με σύνεση και δικαιοσύνη, δηλαδή μια πρέπουσα και αρμόζουσα κατάλληλη πράξη. Πράξεις στις οποίες οι περιστάσεις και η Φύση δίνουν λογικό χαρακτήρα, και τις οποίες εσύ διεκδικείς.

Οφείλουμε να έχουμε βέβαια κατά νου ότι το Καθήκον αλλά και ο αποδέκτης των ενεργειών μας προέρχονται από μια δυναμική και οργανική διαδικασία. Ότι αποτελεί Καθήκον μας σήμερα, μπορεί σε ένα χρόνο να έχει τεθεί αναγκαστικά λόγω περιορισμένων προσωπικών πόρων, να περάσει σε δεύτερη προτεραιότητα.

Για παράδειγμα μπορεί να έχουμε Καθήκον να φροντίσουμε τον άρρωστο πατέρα μας σήμερα, αλλά μετά από λίγο καιρό, μπορεί η βελτίωση της κατάστασης να μας οδηγήσει να στρέψουμε την προσοχή μας, λόγω Καθήκοντος, στη βελτίωση των συνθηκών στο χώρο εργασίας μας.

Στωικισμός, πιο επίκαιρος από ποτέ

 Ένας ηγέτης πρέπει να κρατάει την ηρεμία και απάθεια του, ανεξαρτήτως των τεκταινομένων γύρω του. Μόνο έτσι θα μπορεί να πάρει την καλύτερη απόφαση σύμφωνα με τη "Φύση", δηλαδή τη Λογική. Συχνά στο διαμέρισμα που ζω ακούω τις πιο άγριες ώρες τις νύχτας του πιο ενοχλητικούς ήχους. Έπιπλα να πηγαινοέρχονται τα χαράματα, μια δεσποινίδα να απολαμβάνει ένα βράδυ πάθους με τα παράθυρα της άνοιχτα. Δε συζητάμε για τα ξέφρενα πάρτυ από το νεαρό γείτονα μου. Καθημερινή. Εν μέσω COVID. 

Δεν ήρθα σε επαφή με τη στωική φιλοσοφία ως αποτέλεσμα των γειτόνων μου, αλλά η καθημερινότητα μου, μού πρόσφερε μια ιδανική πρόκληση για αρχάριους: μια επίμονα ενοχλητική αλλά σε καμία περίπτωση απειλητική κατάσταση που ήταν εντελώς έξω από τα όρια του ελέγχου μου.

    Ο στωικισμός, που ξεκίνησε από τον ελληνιστικό φιλόσοφο Ζήνωνα τον Κιτιευ, γνώρισε μια αναβίωση την τελευταία δεκαετία περίπου, με μια άλλη έκρηξη δημοφιλίας στην αρχή της πανδημίας, όταν βιβλία όπως τα «Γράμματα από έναν Στωικό» του Σενέκα και το ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ του Μάρκου Αυρήλιου» έγιναν ιδιαιτέρως γνωστά.

Διχοτόμηση του Ελέγχου (Μέρος Γ')

 Ανεξαρτήτως του πόσο πολύ σχεδιάζουμε κάτι, ανησυχούμε και προσπαθούμε να αποτρέψουμε την εμφάνιση ατυχιών ή κακών στιγμών, μερικές φορές αυτές εμφανίζονται. Οι άνθρωποι έχουν πολύ διαφορετικές αντιδράσεις σε παρόμοιες κακοτυχίες. Κάποιοι τις αποσιωπούν συχνά βαθιά μέσα τους, κάποιοι παγώνουν και δεν κάνουν τίποτα και άλλοι αναπτύσσουν άγχος και φόβο. Γιατί αντιδρούμε με διαφορετικούς τρόπους; 

Ο Επίκτητος προτείνει ότι εκείνοι που πέφτουν σε συνθήκες που θέλουν να αποφύγουν είναι εκείνοι που τελικά υποφέρουν από μία ατυχία. Πρακτικά πολλά βάσανα προέρχονται από μια αποσύνδεση μεταξύ αυτού που θέλετε να συμβεί και αυτού που πραγματικά συμβαίνει. Ή, όπως θα έλεγαν οι Στωικοί, τι είναι σύμφωνο με τη Φύση σε αντίθεση με το αντίθετο με τη Φύση.

    Ο Επίκτητος είναι πολύ καθαρός τι εννοεί με τον όρο "κακοτυχίες".  Είναι παράλογο να τρέφουμε αποστροφή για τη φτώχεια, την ασθένεια ή τον θάνατο επειδή αυτά τα πράγματα είναι έξω από τον (απόλυτο) έλεγχό μας. Εξάλλου, η ασθένεια και ο θάνατος είναι φυσικές και αναπόφευκτες πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, και ενώ μερικοί άνθρωποι καταφέρνουν να αποφύγουν τη φτώχεια, μπορεί επίσης να χτυπήσει ανά πάσα στιγμή ανεξάρτητα από τις προσπάθειές και τις πιθανότητες κάποιου να την αποφύγει. Το ίδιο και με τις επιθυμίες. Εάν επιθυμούμε μεγάλο πλούτο, εξαιρετική υγεία ή μια πολύ μεγάλη φήμη, προσπαθούμε ουσιαστικά για πράγματα που (πρακτικά) δεν μπορούμε να ελέγξουμε, αν και μπορούμε μερικώς να τα επηρεάσουμε, και τα οποία αναπόφευκτα θα μας κάνουν δυστυχισμένους.

    Εδώ θέλω να τονίσω ότι η Αποστροφή μπορεί να θεωρηθεί ως ένας είδος Επιθυμίας: η επιθυμία να αποφευχθεί κάποια κακοτυχία. Το βασικό στοιχείο είναι να ανακατευθύνουμε την Αποστροφή μας μακριά από πράγματα που δεν μας αρέσουν αλλά και δεν είναι στο δικό μας έλεγχο, και να τη μεταφέρουμε σε πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε πλήρως. Ομοίως, πρέπει να σταματήσουμε να επιθυμούμε πράγματα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε και, αντί αυτού, να αναπτύξουμε μια επιθυμία για αυτό που μπορούμε να επιτύχουμε με επιμονή και προσπάθεια.

    Ας δούμε ένα παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι θέλετε μια πιθανή προαγωγή στη δουλειά σας. Η επιθυμία σας  είναι να λάβετε αυτή την προαγωγή, αλλά αυτό δεν είναι υπό τον πλήρη έλεγχό σας. Η προαγωγή εξαρτάται από τον πιθανό ανταγωνισμό από τους συναδέλφους σας, από τη σχέση που έχετε αναπτύξει με το μάνατζερ σας, ακόμη και από τυχαία γεγονότα, όπως η διάθεση του αφεντικού σας ή ο καιρός. Ωστόσο, αυτό που έχετε στη διάθεσή σας και αυτό που θα πρέπει να επιθυμείτε είναι να βάλετε τα δυνατά σας για την προαγωγή, να προσπαθείτε να γίνετε καλύτεροι και να ανατποκριθείτε στις προσδοκίες του Μανατζμεντ. Εσείς οφείλετε να προσπαθήσετε για το καλύτερο σύμφωνα με τις αρχές σας.

    Εάν δεν αποδέχεστε την αποτυχία, μπορεί να είστε δυστυχισμένοι αν δεν λάβετε την προαγωγή - όπως όταν προσπαθείτε να αποφύγετε τη φτώχεια ή την ασθένεια. Αλλά αν η επιθυμία σας κατευθύνεται σωστά, δηλαδή το να δώσετε τον καλύτερο εαυτό σας σε αυτό που κάνετε, τότε δε θα αποτύχετε πραγματικά.  Όταν οι επιθυμίες και οι αποστροφές σας «ευθυγραμμίζονται με τη φύση» (δηλαδή, με ό,τι βρίσκεται στον πλήρη έλεγχό σας), είναι εγγυημένο ότι δεν θα είστε δυσαρεστημένοι ανεξάρτητως τελικού εταποτέλεσματος.    

    Υπάρχουν αμέτρητα άλλα παραδείγματα αυτής της αρχής. Δεν θα έπρεπε επιθυμείτε να σας αγαπάει διαρκώς ο/η σύντροφός σας, αλλά μόνο να είστε το πιο αξιαγάπητο άτομο που μπορειτε να γινετε. Δεν πρέπει να αποστρέφεστε την απώλεια ενός αγώνα όταν παίζετε ένα παιχνίδι ή ένα άθλημα, αλλά αντ' αυτού επικεντρωθείτε στο να παίξετε όσο το δυνατόν καλύτερα βάσει τον ικανοτήτων σας και μόνο.  Αν κατανοήσετε και εσωτερικεύσετε τη διάκριση μεταξύ σωστού και των αποστροφών, ο κόσμος θα σας πλέον θα φαίνεται πολύ διαφορετικός. Θα βρείτε γαλήνη που πηγάζει από μια μεγαλόψυχη στάση απέναντι σε ό,τι κι αν το σύμπαν φέρει στο δρόμο σας.

Διχοτόμηση του Ελέγχου (Μέρος Β')

Σήμερα θα συνεχίσουμε με το δεύτερο μέρος που αφορά το σημαντικότερο εργαλείο που οφείλει να έχει στη διάθεση του ένας στωικός Ηγέτης, τη διχοτόμηση του Ελέγχου.

Θυίζουμε ποιο είναι το πρώτο πράγμα που αναφέρει ο Επίκτητος στο Εγχειρίδιο του.

1. Από τα πράγματα άλλα βρίσκονται στην εξουσία μας και άλλα όχι. Στην εξουσία μας βρίσκονται η υπόληψη (αντίληψη), η ορμή (επιλογή), η επιθυμία, η άρνηση, με ένα λόγο όσα είναι δικά μας έργα. Δεν βρίσκονται στην εξουσία μας το σώμα, η περιουσία, η φήμη, τα αξιώματα, με ένα λόγο όσα δεν είναι δικά μας έργα" (Εγχ 1,1).

Ας δούμε τώρα τι πραγματικά ελέγχουμε ένα ένα. Ο Επίκτητος τονίζει την έννοια της υπόληψης ή αντίληψης όπως θα λέγαμε σήμερα. Τα τελευταία χρόνια έχει επικαρατήσει να χρησιμοποιείται περισσότερο ο όρος "Κρίσεις" ή "Απόψεις". Αυτές μπορεί να είναι είδη σκέψεων που δεν είναι απαραίτητα πλήρως συνειδητές. Ο Επίκτητος μπορεί να απαριθμούσε πρώτα την «αντίληψη» καθώς είναι το πρώτο βήμα στο πώς συνομιλούμε με τον εαυτό μας: Κρίνουμε τα πράγματα που συμβαίνουν γύρω μας ως εγγενώς καλά ή κακά. Μερικές φορές αυτές οι κρίσεις είναι σαφείς (π.χ. τι βλάκας αυτός που πέρασε με κόκκινο!). Αλλά δεν χρειάζεται να είναι. Για παράδειγμα, εάν θυμώσετε με ένα άτομο, κρίνετε εσωτερικά τις πράξεις του ως κακές, ακόμα κι αν οι λέξεις καθαυτές όπως «αυτό το άτομο κάνει κάτι κακό» δεν περνάνε  απευθείας ποτέ από το μυαλό σας.

To δεύτερο στοχείο  που ελέγχουμε είναι η Ορμή. Αυτή αποτελεί μια παρόρμηση για δράση, αλλά όχι απαραίτητα με βασικό ή αυτόματο τρόπο (αυτό που μπορεί να θεωρήσουμε παρορμητικό). Το να τραβάτε το χέρι σας μακριά από μια καυτή σόμπα και να ουρλιάζετε δεν είναι παρόρμηση όπως ο Επίκτητος χρησιμοποιεί τον όρο. Αντίθετα, οι παρορμήσεις προέρχονται από το πρώτο βήμα της «σκέψης» ή της «κρίσης». Αν κρίνεις κάτι καλό, θα το θέλεις. Αν κρίνετε ότι είναι κακό, θα θέλετε να το αποφύγετε. Οι παρορμήσεις είναι τότε αυτές ακριβώς οι παροτρύνσεις για δράση με βάση τις αξιολογικές κρίσεις που προαναφέραμε.

Διχοτόμηση του Ελέγχου (Μέρος Α')

Όταν το σημαντικότερο στωικό εγχειρίδιο, ξεκινάει με την έννοια της διχοτόμησης του ελέγχου, τότε μάλλον οι σχετικές έννοιες πρέπει να αποτελούν από τα θεμελιώδη στοιχεία που πρέπει να λαμβάνει καθημερινά υπόψη ένας Στωικός Ηγέτης.

 1. Από τα πράγματα άλλα βρίσκονται στην εξουσία μας και άλλα όχι. Στην εξουσία μας βρίσκονται η υπόληψη (αντίληψη), η ορμή (επιλογή), η επιθυμία, η άρνηση, με ένα λόγο όσα είναι δικά μας έργα. Δεν βρίσκονται στην εξουσία μας το σώμα, η περιουσία, η φήμη, τα αξιώματα, με ένα λόγο όσα δεν είναι δικά μας έργα" (Εγχ 1,1).

Τα λόγια του Επίκτητου μπορεί να σας θυμίζουν κάτι. αναφέρομαι στην περίφημη προσευχη της γαλήνης (Serenity Prayer) που γράφτηκε από το θεολόγο Reinhold Niebuhr το 1934 και έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής ως εργαλείο στις συναντήσεις των Ανώνυμων Αλκοολικών.

"Θεέ μου, δώσε μου την ηρεμία να δεχτώ τα πράγματα που δεν μπορώ να αλλάξω,

Κουράγιο να αλλάξω τα πράγματα που μπορώ,

Και σοφία να γνωρίζω τη διαφορά."

Η βασική έννοια της ανωτέρω προσευχής όπως και της πρώτης παραγράφου του Εγχειρίδιου του Επίκτητου είναι η περίφημη "¨διχοτόμηση του ελέγχου" .

Στην Εξουσία μας είναι ο Νους/Λογική που αποφαίνεται το Καλό/Κακό (Υπόληψη- κρίσεις/γνώμες), που μας ωθεί να πράξουμε (Ορμή), να επιθυμήσουμε (Όρεξη) και να αποφύγουμε (Έκκληση).

Πρακτικά ο κόσμος μας χωρίζεται σε δύο μεγάλα κομμάτια: το σύνολο των πραγμάτων  που ευρίσκονται υπό τον (πλήρη) έλεγχό μας και σε αυτά που δεν είναι (εντελώς) υπό τον έλεγχο μας. Υπάρχει και η τρίτη κατηγορία των πραγμάτων πάνω στο οποίο έχουμε μερικό έλεγχο, αλλά θα την αναλύσουμε σε επόμενο Post. Η βασική ιδέα είναι ότι είναι επιτακτική ανάγκη να χρησιμοποιήσουμε την ψυχική και πνευματική μας ενέργεια για να εστιάσουμε σε ό,τι βρίσκεται υπό τον απόλυτο έλεγχό μας, ενώ θεωρούμε οτιδήποτε άλλο πρακτικά ως αδιάφορο. 

Σύντομη Ιστορία του Στωικισμού

  

Ο Στωικισμός αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες και πιο μακρόχρονες σχολές φιλοσοφίας που γνώρισε ο κόσμος. Τα γραπτά κείμενα που διασώζονται σήμερα περιλαμβάνουν ποικίλες και πολυσια΄στατες πηγές σοφίας. Από τα ιδιωτικά ημερολόγια ενός από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες της Ρώμης, και τις προσωπικές επιστολές ενός από τους καλύτερους θεατρικούς συγγραφείς της Ρώμης έως τα απομηνμονεύματα ενός εκ των πλουσιοτέρων ανθρώπων που γνώρισε ο κόσμος και τις διαλέξεις ενός πρώην σκλάβου και εξόριστου. 

    Κόντρα σε κάθε πρόβλεψη, περίπου δύο χιλιετίες αργότερα, και παρά τις απίστευτες διώξεις που γνώρισαν οι Στωικοί και τα έργα τους, κάποια ψήγματα σοφίας κατάφεραν και σώθηκαν. Τα έργα αυτά περιέχουν μερικές από τις μεγαλύτερες σοφίες στην ιστορία του κόσμου και αποτελούν το θεμέλιο αυτού που είναι γνωστό ως στωικισμός. Πρακτικά, αποτελεί μια αρχαία φιλοσοφία με καθαρά πρακτικό περιέχομενο που κάποτε ήταν ένας από τους πιο δημοφιλείς πολιτικούς κλάδους στη Δύση, που ασκούνταν εξίσου τόσο από πλούσιους όσο και τους εξαθλιωμένους με σκοπό την επιδίωξη μιας Καλής Ζωής.